ภูมิ 4 ภพภูมิได้ถูกกล่าวถึงและมีปรากฏในคำสอนทางพระพุทธศาสนาอย่างชัดเจน โดยให้ความหมายของคำว่า “ภูมิ” หรือ “สถานที่เกิด” ของสรรพสัตว์ที่เวียนว่ายตายเกิดในสังสารวัฏฏ์
ดังที่ปรากฏในพจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ป.อ.ปยุตฺโต) เมื่อครั้งดำรงสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะชั้นธรรม ในราชทินนามที่ “พระธรรมปิฎก” ซึ่งได้ให้ความหมายของคำว่า “ภูมิ” ในที่นี้ว่า
“ภูมิ” หมายถึง “ภูมิชั้นแห่งจิต, ระดับจิตใจ, ระดับชีวิต – planes of consciousness; planes of existence; degrees of spiritual development” จำแนกเป็น 4 ภูมิใหญ่ๆ ดังนี้
- กามาวจรภูมิ หมายถึง ภูมิชั้นของสัตว์ผู้มาเกิดในภูมิเหล่านี้ยังต้องท่องเที่ยวอยู่ในกาม, ระดับจิตใจที่ยังปรารภกามเป็นอารมณ์ คือยังเกี่ยวข้องกับกามคุณ, ระดับจิตใจของสัตว์ในกามภพทั้ง 11 ชั้น (Sensuous Plane) อันได้แก่
- อบายภูมิ 4 ชั้น
- มนุษยภูมิ 1 ชั้น
- เทวภูมิ 6 ชั้น
- รวมภพภูมิในชั้นกามาวจรภูมินี้ทั้งสิ้น 11 ภูมิ
- รูปาวจรภูมิ หมายถึง ภูมิชั้นของสัตว์ผู้มาเกิดในภูมิเหล่านี้ยังต้องท่องเที่ยวอยู่ในรูป, ระดับจิตใจที่ปรารภรูปธรรมเป็นอารมณ์, ระดับจิตใจของท่านผู้ได้ฌานหรือผู้อยู่ในรูปภพทั้ง 16 ชั้น (Form Plane) อันได้แก่รูปพรหม ทั้ง 16 ชั้น
- อรูปาวจรภูมิ หมายถึง ภูมิชั้นของสัตว์ผู้ท่องเที่ยวอยู่ในอรูป, ระดับจิตใจที่ปรารภอรูปธรรมเป็นอารมณ์, ระดับจิตใจของท่านผู้ได้อรูปฌาน หรือผู้อยู่ในอรูปภพทั้ง 4 ชั้น (Formless Plane)
- โลกุตตรภูมิ ภูมิชั้นของสัตว์ผู้ที่พ้นจากโลก, ระดับแห่งโลกุตตรธรรม, ระดับจิตใจของพระอริยเจ้าอันพ้นแล้วจากโลกียภูมิ 3 ข้างต้นนั้น (Supramundane Plane) ข้อนี้ในบาลีที่มาเรียกว่า อปริยาปันนภูมิ.
หากจะจำแนกภูมิเป็นชั้นเป็นประเภทใหญ่ๆ ก็สามารถจำแนกออกได้เป็น 4 ประเภท ดังที่กล่าวแล้วข้างต้นนั้น แต่หากจะจำแนกออกโดยละเอียดออกไปยิ่งกว่านี้ ก็สามารถจำแนกออกได้อีกถึง 31 ภูมิด้วยกัน
“แพรวด้วยความรู้ พราวด้วยประสบการณ์”